مدیریت زمین ( Land Management ) و توسعه فضاهای روستایی
رشد و توسعه اقتصادی، ایجاد اشتغال، عدالت اجتماعی و رابطه عادلانه با محیط زیست از طریق حفاظت از میراث فرهنگی و طبیعی، در تمام جهان بیش از هر عاملی مستلزم برخورداری جوامع از امنیت حقوقی در بخش زمین و ملک میباشند. این درسی است از تحولات جهانی در دو دهه اخیر. تنها کسانی که بتوانند برای بلند مدت قابلپیشبینی، با بهرهبرداری از زمین و ملک طرحی در اندازند، آماده خواهند بود برای آینده سرمایهگذاری کنند. در این راستا، « مدیریت زمین یا Land Management » به منظور تضمین دسترسی هوشمندانه و هدفمند به زمین و ملک ایفای نقش میکند.
بنابراین مقولههای مدیریت زمین و عوامل مؤثر در این مدیریت، مانند توسعه متوازن شهری و روستایی نه تنها در مجامع و طرحهای بینالمللی همچون فدراسیون جهانی نقشهبرداران (FIG)، همکاریهای توسعهای و همچنین در سازمان ملل دارای جایگاه و موقعیت ویژه میباشند، بلکه در برخی کشورهای جهان نیزکاربرد و تأثیر مثبت دارند.
ضعف مدیریت زمین و عدم توازن توسعه شهری و روستایی در ایران، بر برنامههای توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و محیط زیست کشور اثرات سوء و بعضاً جبرانناپذیر داشته است. پیشگیری از تخریب بیشتر زمین و سایر منابع طبیعی زندگی، مستلزم عزم ملی است.
زمین، منبعی گرانبها
متفاوت از عوامل تولید «کار و سرمایه»، زمین قابلتکثیر نمیباشد. در طرحهای توسعهای در فضاهای شهری و روستایی بیش از هر چیز دو رویکرد اصولی مطرح میباشند، یکی برخورد اقتصادی صرفهجویانه و پایدار با پدیده زمین (حفاظت زمین در بعد کمیتی) و دیگری حفاظت از منابع طبیعی (حفاظت زمین در بعد کیفیتی). از سوی دیگر در مقابل این دو رویکرد، ضرورت تلاش برای بهبود مستمر روابط و شرایط کار و زندگی در شهر و روستا، موجب شده است که مصرف زمین افزایش یابد. مناطق مسکونی، حملونقل، کشاورزی، فعالیتهای تولیدی وآموزشی، اوقات فراغت و گردشگری و سایر زیرساختها و همچنین امور فرهنگی و اجتماعی به زمین نیاز دارند. بدین ترتیب تقابل بهرهبرداری ایجاد میگردد. لاجرم در حوزه مثلث تقابل و به عبارت دیگر حوزه تنش بین منافع اقتصادی، علایق زیست محیطی و فرهنگی- اجتماعی، بایستی « مدیریت زمین یا Land Management »، ازطریق طرحها و پروژههای هوشمند توسعه فضاهای شهری و روستایی و ساماندهی زمین، ورود و ایفای نقش کنند.
در کشورهایی که احترام به قانون، عدالت اجتماعی و مدیریت کاربردی یکپارچه و هماهنگ حاکم است، اهداف و برنامهریزی توسعه در فضای شهری و روستایی محدود به صرفاً استفاد اقتصادی از زمین و ساماندهی زمین و املاک نمیشود، بلکه حق و حقوق و منافع جمع را نیز در بر میگیرد و بین علایق و منافع رقابتی ذینفعان از طریق گفتگو و تعامل با آنان در مراحل اولیه و عینی با استفاده از روشهای مناسب برنامهریزی و مشارکتی و همچنین ابزارهای پیاده سازی طرحهای توسعه، تعادل و توازن ایجاد میکند. بدیهی است که برقراری تعادل و توازن همراه با رعایت ضوابط قانونی و عدالت در مثلث تقابل بین منافع و علایق تمام ذینفعان، حساس، وقتگیر و پیچیده است.
بنابراین یک «مدیر زمین» همزمان، متخصص اطلاعات، طراح توسعه، هدایتکننده فرآیند و کارشناس آگاه چندجانبه میباشد. این مدیریت میتواند توسط مهندس، کارشناس و صاحبنظر در حوزههای عمران و توسعه شهر و روستا و بهویژه مهندس نقشهبردار با رویکرد میانرشتهای که از الزامات این حوزه فعالیت میباشد، اعمال شود.
خوشبختانه بازنگری دروس مهندسی نقشهبرداری و مخصوصاً ایجاد رشته «مهندسی نقشهبرداری- سیستمهای اداره زمین» در دانشگاه تهران که در دست بررسی و اقدام هستند میتوانند تأثیر بهسزایی بر این دو امر مهم، یعنی حفاظت کیفی و کمیتی زمین و حضور هدفمند و کاربردی مهندسان نقشهبردار در سیستم یکپارچه مدیریت زمین داشته باشد، مشروط بر این که دستگاههای اجرایی متولی و جامعه نقشهبرداران ایران براساس مسئولیتهای سیاستگذاری، اجرایی، نظارتی و صنفی و حرفهای خود در این زمینه نیز ایفای نقش نمایند.
منشأ مفهوم مدیریت زمین یا Land Management کجاست؟
مفهوم مدیریت زمین برای اولین بار در دهه 1990 در اجلاس سران در ریو در سال 1992 (1371) مطرح شد. در ابتدا با محتوایی هنوز مبهم، ولی در عین حال با توجه به نفوذ و رسالت «فدراسیون بینالمللی نقشهبرداران» (۱)، این عنوان با نقشهبرداری و بهویژه با کاداستر و دفاتر ثبت زمین و املاک رابطه تنگاتنگ برقرار نمود.
مفهوم Land Management بهسرعت در منابع تخصصی انگلیسیزبان منتشر شد. از اواخر دهه 1990 در کرسی ساماندهی زمین و توسعه روستایی دانشگاه مونیخ و علاوه بر این توسط تعدادی از کارشناسان آلمانی همزمان با تصدی ریاست آلمانی FIG، مقوله مدیریت زمین (Land Management) هم در صحنههای بینالمللی و هم در سطح ملی در حوزههای آموزش، تحقیقات و عمل آلمان نیز مطرح شده است.
تعریف مدیریت زمین (Land Management)
براساس نظریه پروفسور Gerhard Larsson از دانشگاه فنی استکهلم هلند مدیریت زمین دو محور اصلی را در بر میگیرد:
1- محور نظارت، اجرایی و کنترل که مشابه با تعریف پروفسور Walter Seele از دانشگاه بن آلمان، «بُعد استاتیک» مدیریت زمین را تشکیل میدهد، که در قالب اقدامات کاداستر، اندازهگیری، نظارت و مشاهده مستمر، کنترل و نظایر آن بروز میکند.
2- محور فعالیت با هدف توسعه سرزمین که موجب سرمایهگذاری قابلتوجهی در زمین و یا تغییر کاربری زمینهای موجود میگردد. این محور «بُعد شکلدهی و دینامیک» مدیریت زمین را شامل میشود، که با روش معمولی ساماندهی و اقتصاد زمین در فضاهای شهری و روستایی آلمان (به شرح مندرج در شکل) مطابقت دارد. به این ترتیب این شکل تمام فعالیتهای مهندسان نقشهبردار را در زمینههای طراحی و برنامهریزی، محاسبات مربوط به ارزش و قیمت زمین و املاک، ساماندهی زمین، ساختوساز و فنون کاداستر را در پروژههای توسعه روستا و فضای شهری و روستایی در بر میگیرد.
مروری کوتاه بر ضرورت توسعه روستایی در مدیریت زمین
واقعیتها و آمار بسیار تلخ و نگرانکننده در مورد تخلیه دهها هزار روستا و مهاجرت میلیونها حاشیهنشین سرگردان به شهرهای بزرگ کشورمان ایران، نشان از سوء مدیریت زمین در ابعاد استاتیک و دینامیک آن دارد که متأسفانه حاصل آن تخریب روزافزون زمین و منابع طبیعی از نظر کمی وکیفی میباشد.
دستگاههای اجرایی متولی توسعه روستایی، تشکلهای صنفی و حرفهای، و کارشناسان، مهندسان و صاحبنظران امور توسعه سرزمین با چالشهای جدی و در عین حال کموبیش رهاشده توسعه متوازن شهری و روستایی که عملاً حوزه فعالیتهای «صنعت احداث» میباشد مواجهاند.
به منظور تحقق توسعه متوازن روستایی و پیشگیری از تخریب بیشتر زمین و محیط زیست و ساکنان آن باید بهجای توسل به روشهای تجربهشده ناموفق و پیشنهادات تکراری از قبیل صرفاً تغییر نام و نمودار سازمان دستگاههای اجرایی موجود و یا ایجاد تشکیلات جدید و یا صرفاً توزیع نقدینگی بین روستانشینان به نام کارآفرینی در روستاها بدون هدف و برنامه مشخص راهبردی، بهطور جد و پایدار از طریق مطالعات تطبیقی و کارشناسی خلاق، برای تمام زمینهها و عوامل مرتبط و مؤثر در توسعه روستایی راهکارهای اصولی و قانونمند ارائه شود. مخصوصاً با توجه به تحولات و رقابتهای چشمگیر منطقهای و جهانی در تمام بخشهای اقتصادی از یک سو و ضرورت تحقق سیاستهای کلی جمهوری اسلامی ایران در برنامههای توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و در سند چشمانداز و سیاستهای اقتصاد مقاومتی از سوی دیگر، ایجاب میکند که روستا و روستایی ایرانی نیز در تعامل سازنده و مؤثر در روابط بینالمللی قرار گیرند. به این منظور و با توجه به امکانات و پتانسیلهای خدادادی بالقوه در مناطق روستایی کشور، باید هدفمند و کاربردی به مباحثی همچون توسعه پایدار روستایی و مدیریت پایدار منابع، اعم از منابع انسانی، منابع طبیعی و بهویژه مدیریت پایدار زمین با نگاه و ذهن نو و زبان و شیوههای نوین توسعه مبتنی بر مزیتهای محلی، ویژگیهای بومی و مشارکت فراگیر و مؤثر مردمی پرداخته شود.
بنابراین «توسعه فضاهای روستایی» صرفاً توسعه بخش کشاورزی، فعالیتهای عمرانی در سطح روستا، تهیه طرح هادی، طراحی منظر، حفاظت محیط زیست، توسعه گردشگری و نظایر آن بهتنهایی نیست، بلکه روش و فرآیندی است که همه بخشها و رشتههای مرتبط با هر روستا را در راستای طرحهای توسعه کلان فضایی در قالب مدیریت یکپارچه و هماهنگ در سطح ملی، منطقهای و جهانی شامل میشود.
کلام آخر
مقولههای Land Management و طرح توسعه روستایی بهعنوان بخش مهم و گسترده صنعت احداث (عمران) کشور، ضرورتهایی هستند فرابخشی، فرارشتهای، فراگیر و یکپارچه، که دستگاههای اجرایی متولی اعم از بخش دولتی، عمومی، تشکلهای صنفی-حرفهای و نهادهای مردمی با انسجام تشکیلاتی و مدیریتی هماهنگ و از طریق تعامل با افراد حقیقی و حقوقی فعال و ساکن در هر روستا با کمک مشارکت مردمی، اهداف توسعه روستا را محقق میسازند. بدیهی است چنین روش گسترده و فراگیر بدون ضوابط و قوانین هدفمند امکانپذیر نخواهد بود. ضمناً متناسب با این ذهن و نگاه نو، دانشگاهها و سایر مراکز آموزشی و تحقیقاتی نیز باید نسبت به مطالعه و بررسی راهکارهای هوشمندانه و آموزش و تربیت نیروهای متخصص و صاحب صلاحیت، برنامهریزی و اقدام نمایند.
در این صورت در موضوعات گوناگون طرحهای تحقیقاتی کاربردی راهاندازی خواهد شد. در طول این فرآیند، اعم از مرحله برنامهریزی، اجرا، آموزش و یا تحقیقات، ضمن ایجاد زمینه اشتغال، بستر گستردهتر برای اشتغال پایدار، تمرکززدایی، جلوگیری از تخلیه روستاها و مهاجرتهای بیرویه و در نتیجه حرکت در مسیر حفاظت از زمین در ابعاد کمی و کیفی (استاتیک و دنیامیک) فراهم خواهد شد.
از طریق حضور فعال تشکلهای صنفی حرفهای و مردمی و شخصیتهای حقیقی و حقوقی خبره و دردآشنا نسبت به مدیریت زمین (Land Management) و در این راستا مقابله با معضلات روستا و فضاهای روستایی کشور برای بررسی، تبادل نظر و ارائه و جمعبندی راهکارها، اجرای الگوهای آزمایشی، ارزشیابی و بازنگری اهداف و برنامههای عملیاتی و در نهایت تهیه و تدوین قوانین و مقررات، میتوان تغییر و توسعه بنیادی و قانونمند و پایدار در مدیریت زمین و در توسعه روستایی را انتظار داشت.
با این امید که با بهرهگیری از خرد جمعی از طریق مشارکت صاحبنظران علاقهمند برای ورود به جزئیات این بحث مهم و حیاتی، قدمهای مؤثری برای حفاظت از این سرزمین، ساکنان، منابع و میراث طبیعی و فرهنگی آن برداریم.
◊ برگرفته از نشریه تخصصی فژه سنج ، شماره نهم ، به قلم دکتر علی نیکوئی