طراحی نقشه
طراحی نقشه، که درواقع، تصمیم گیری دربارۀ نحوۀ نمایش اطلاعات و برنامه ریزی کامل از کلیۀ عملیات کارتوگرافی است، از اصول عام و خاصی پیروی می کند که اساس طراحی نقشه را تشکیل می دهد. منظور از اصول عام، اصولی است که به هنگام طراحی، در مورد تمام نقشه ها در نظر گرفته می‌شود، ولی اصول خاص تهیۀ نقشه، عوامل متعددی نظیر احتیاجات استفاده‌کننده، مورد استفاده نقشه، ابهامات و پیچیدگیهای نمایش اطلاعات، حدود درک استفاده‌کننده، برآورد امکانات و بالاخره مخارج مراحل کارتوگرافی تهیه نقشه را شامل می‌شود، که درهر نقشه‌ای متفاوت است.
بدین ترتیب، طراحی نقشه را نمی توان یک عمل سادۀ حد واسط پیاده کردن اطلاعات و پایان عملیات چاپ دانست، بلکه به هنگام طراحی، تمام نکات و مراحل تهیۀ نقشه باید به دقت پیش بینی شود، تا به وقت عمل از بروز مشکلات احتمالی کاسته گردد. آنچه در اینجا تحت عنوان طراحی نقشه خواهد آمد، عمومأ بررسی شکل ظاهری یا کیفیت نمایشی اجزاء خود نقشه است و اطلاعات حاشیۀ نقشه را شامل نمی گردد.
طراحی نقشه را به دو مرحله می توان تقسیم نمود.
1- طراحی عمومی : آن است که بر طبق اصول عام و بدون توجه به جزئیات، به ظاهر نقشه می پردازد.
2- طراحی خاص : گذشته از رعایت اصول عام، به کلیۀ جزئیات مربوط به نقشه نیز می پردازد.
با آنکه این دو مرحله، بر یکدیگر تأثیر فراوان دارند، ولی می توان اصول هر یک را به طور جداگانه مورد مورد بحث قرار داد. چون طراحی خاص در رابطه با هر نقشه‌ای متفاوت است، لذا به ذکر نکاتی از طراحی عمومی اکتفا می‌کنیم.
طراحی عمومی
اصول عام طراحی در ارتباط با تمام نقشه ها یکسان بکار می رود، اما همین اصول عام هم می تواند بنا به موضوع و میزان آشنایی استفاده‌کننده از نقشه ، متفاوت باشد. برای شروع این مطلب بی مناسبت نیست که به نکات عمومی که در گردآوردی اطلاعات و تهیه انواع نقشه در رابطه با موضوع آن مطرح است، اشاره کنیم.
در نقشه‌های توپوگرافی و چارت‌های دریانوردی و هوانوردی، نمایش اطلاعات نقشه ترکیبی از مشاوره و اظهارنظرهای مرکز نقشه‌برداری، سازمان استفاده‌کننده و بخش کارتوگرافی است. بخش کارتوگرافی که درواقع، تهیه‌کنندۀ نهایی نقشه است، مسئولیت تهیه نقشه را – با بررسی امکانات موجود و برآورد هزینۀ مالی – به عهده می‌گیرد. به‌طور مثال ، اگر یک نقشه کاربری زمین با چندین طبقه‌بندی عمده موردنیاز باشد ارزیابی امکانات ترسیم و چاپ آن با بخش کارتوگرافی و عمدتاً با شخص کارتوگراف است.
در نقشه‌های موضوعی، به‌ویژه نقشه‌هایی که دارای موضوعات علمی است، محتوا و موضوع نقشه به‌وسیلۀ متخصصین فنی تعیین می‌شود که غالباً با هنر و فن کارتوگرافی آشنایی لازم را ندارند. در چنین موردی ، مسئولیت محتوا و موضوع نقشه به عهدۀ کارتوگراف نیست، ولی انتخاب علائم ترسیمی مرتبط با موضوع و مقیاس، و همچنین ، کنترل مراحل تهیۀ نقشه به عهدۀ کارتوگراف خواهد بود.
در مورد تهیه نقشه برای خواستارانی که هیچ اطلاعی از کارتوگرافی ندارند، اولین وظیفۀ کارتوگراف، اطلاع دقیق از خواست‌های استفاده‌کننده، در مقابل مطلع نمودن استفاده‌کننده از امکانات و محدودیت‌های فنی و هزینۀ مالی نقشه است. ارائه یک تصویر ذهنی از آنچه در رابطه با موضوع نقشه نشان داده خواهد شد و توضیح صحیح و کامل از نقشه نهایی، یکی از وظایف عمدۀ کارتوگراف است.
غالباً طراحی نقشه‌های موضوعی یک رنگ، مشکل‌تر از نقشه‌های موضوعی چندرنگ است، چون امکان نمایش تفاوت‌ها در نقشه‌های یک رنگ کمتر است. به همین دلیل، اندک بی‌دقتی موجب عدم وضوح اطلاعات نقشه خواهد شد. گاه کارتوگراف مبادرت به تهیۀ نقشه‌های موضوعی می‌نماید که به موضوع آن آگاهی کامل دارد. در این مورد، کارتوگراف خود طراح و تهیه‌کنندۀ نقشه است و تنها اوست که از تمام امکانات و محدودیت‌های مربوط به مفهوم و مقیاس نقشه آگاهی کامل دارد و قادر است به هنگام گردآوری اطلاعات، مراحل تهیه نقشه را در ذهن خود ارزیابی نماید. لازم به یادآوری است که در چنین مواردی، کارتوگراف نباید تمام توجه خود را صرف طراحی جزئیات نقشه نماید به‌طوری‌که از صحت و درستی اطلاعات غافل ماند.
اصول طراحی در کارتوگرافی
حال که نکاتی کلی از نحوه گردآوری اطلاعات در رابطه با موضوع و موارد استفاده نقشه در طراحی عمومی مطرح شد، ضروری است که عوامل مؤثر در طراحی عمومی نقشه نیز مورد بررسی قرار گیرد. این عوامل، که درواقع اصول عام طراحی هستند، بخش مهمی از طراحی نقشه را تشکیل می‌دهند و عبارت‌اند از :
محتوای نقشه، نمایش اهمیت عوارض و هماهنگی و تمایز
1- محتوای نقشه
محتوای نقشه، کلیه عوارض طبیعی و انسانی و طبقه‌بندی‌های اصلی و فرعی را شامل می‌شود.
در نقشه‌های موضوعی، نمایش تفصیلی طبقه‌بندی‌های فرعی همراه با سایر اطلاعات جانبی از نکات قابل‌توجه طراحی محسوب می‌شود. به‌طور مثال، در نقشه کاربری زمین به‌غیراز نمایش طبقه‌بندی‌های اصلی و فرعی، لازم است که قسمتی از اطلاعات توپوگرافی نیز به‌عنوان زمینه و بخشی از محتوای نقشه نشان داده شود.
در نقشه‌های پوششی، طراحی محتوای نقشه به نوع عوارض جغرافیایی بستگی دارد. برای مثال، طراحی پلان‌های شهری با نقشه‌های توپوگرافی پوششی کاملاً متفاوت است و در بسیاری موارد ممکن است اطلاعات یک نوع نقشه برای نوع دیگر مناسب نباشد.
بدین ترتیب، اگر اطلاعات مورد لزوم از نقشه‌ای گرفته می‌شود، ضروری است با آگاهی از موضوع نقشه و منطقه جغرافیایی صورت پذیرد.
2- نمایش اهمیت عوارض
هدف از نقشه‌های توپوگرافی نمایش اطلاعات به‌صورت یکسان و بدون تأکید بر هیچ دسته‌ای از عوارض است. بااین‌حال، در نقشه‌های توپوگرافی کوچک‌مقیاس، عوارض انسانی مورد تأکید قرار می‌گیرد. تأکید بر عوارض در نقشه‌های موضوعی با تأکید در نقشه‌های توپوگرافی کاملاً متفاوت است، چون نمایش اهمیت عوارض در نقشه‌های موضوعی درواقع، تمایز زمینه نقشه –که غالباً از نقشه‌های توپوگرافی گرفته می‌شود – و موضوع اصلی نقشه – که مستقلاً تهیه می‌گردد- است و این تأکید، معمولاً با استفاده از تغییرات رنگ و تغییر ضخامت خطوط انجام می‌گیرد.
3- هماهنگی و تمایز
بهنگام طراحی نقشه، باید در نظر داشت که زمینه، موضوع اصلی و طبقه‌بندی انواع مختلف عوارض از یکدیگر کاملاً متمایز نشان داده می‌شوند.
برای این منظور، باید از حداقل تفاوت لازم برای تشخیص علائم استفاده نمود. دلیل استفاده از حداقل تفاوت لازم این است که اگر در ابتدای امر بر قسمتی از عوارض بیش‌ازاندازه تأکید گردد، لازم است بر سایر عوارض نیز تأکید شود تا تعادل میان انواع مختلف عوارض برقرار گردد. البته تأکید بر عوارض با استفاده از رنگ‌های تند و خطوط ضخیم، ظاهراً تفکیک آن‌ها را در مراحل مقدماتی نقشه آسان‌تر می‌نماید؛ اما چنین تأکیدهایی در مطالعه نقشه، بر استفاده‌کننده تأثیر مطلوبی نخواهد داشت.
ضمناً برقراری تعادل میان علائم پررنگ، کار آسانی نیست. به‌طور مثال، اگر خط بر روی یک منطقه پوشیده از تینت به‌وضوح دیده نشود، اولین چاره‌ای که به ذهن می‌رسد، پررنگ‌تر نشان دادن خط موردنظر است. ولی این چاره‌اندیشی ممکن است بهترین راه‌حل نبوده و ضروری باشد که زمینه تصویر کمرنگ‌تر گردد.
بنابراین برای طراحی درست یک نقشه باید از حداقل تفاوت‌های لازم آغاز نمود تا هم میزان انعکاس نور از سطح نقشه بیشتر باشد و هم ضمن حفظ تعادل کلیه اجزای نقشه، دسته‌ای از عوارض به‌غلط مورد تأکید قرار نگیرند.
منبع : کتاب کارتوگرافی – سیدجعفرمقیمی، مجید همراه
